Từ điển Bách khoa Encarta ghi rõ: Kỹ thuật nhiếp ảnh (photographie) do nhà vật lý Pháp Nicéphore Níepce (1765-1833) quê ở Châlon-sur-Chaône cùng với người em là Claude phát minh từ năm 1829, và tiếp sau đó được nghệ sĩ Jacques Daguerre (1787-1851) hoàn thiện song song với William Henry Fox Talbot (1800-1877) - một nhà khoa học Anh và được công bố chính thức vào năm 1839.

Sử sách Việt Nam cũng ghi Đặng Huy Trứ (1825-1874) - một quan lại triều Nguyễn người Thừa Thiên Huế đã đưa kỹ thuật này từ Trung Quốc vào Việt Nam bằng việc mở hiệu ảnh Cảm Hiếu Đường tại Hà Nội năm 1869.

Những người Việt Nam đầu tiên được chụp ảnh
Cho đến những năm đầu thập niên sáu mươi thế kỷ 19, dân Việt Nam chưa hề biết nhiếp ảnh là gì. Mãi đến mùa thu năm 1863, vua Tự Đức cử Sứ đoàn Phan Thanh Giản - Phạm Phú Thứ - Ngụy Khắc Đản sang Pháp thương thuyết, lần đầu tiên người Việt Nam biết đến nhiếp ảnh và được cụ Phạm Phú Thứ ghi lại trong Như Tây Sứ Trình Nhật Ký sau đây:

Phòng Ngự sử Nguyễn Hữu Thận, 30 tuổi, quan võ, Tòng Ngũ phẩm - Ảnh TL

 
Hai ông Phụ chánh Tôn Thất Thuyết (trái) và Nguyễn Văn Tường

Còn vua Tự Đức thì cho đến nay được biết nhà vua cho phép Trương Văn Sán mở hiệu ảnh tại Huế nhưng không có một tấm ảnh nào chụp nhà vua cả.

 

Những hình vua Tự Đức in trong sách và trên báo chí lâu nay đều là ảnh vẽ của người Pháp. Vua Tự Đức cấm đạo Thiên chúa nên có một số họa sĩ phương Tây theo đạo Thiên chúa ghét bèn tưởng tượng ra vẽ hình vua Tự Đức rất dễ sợ.

 

Sau ngày vua Tự Đức qua đời, các vua Nguyễn lên ngôi thời “Tứ nguyệt tam vương” (từ cuối 1883 đầu 1884) là Dục Đức, Hiệp Hòa, Kiến Phước thì không thấy có một di ảnh nào.

 

Trong hồ sơ lưu trữ của Pháp, vua Hiệp Hòa còn lưu lại một tấm tranh vẽ caricature mấy nét chứ không phải ảnh chụp. Ảnh vua Hàm Nghi mà sách báo trước đây đăng tải là tấm ảnh do một người Pháp chụp trộm lúc nhà vua đã bị đày sang Algérie (sau năm 1889).

 

Qua sử sách của triều Nguyễn, được biết vua Đồng Khánh (1885-1889) là ông vua Nguyễn đầu tiên cho phép thợ ảnh chụp ảnh vua. Sách Đại Nam Thực Lục CB, tập 37 ghi rằng:

 

Đồng Khánh Ất Dậu, tháng 12 (5). “Bấy giờ Phó đô thống Pháp bàn với đô thống đại thần ủy phái quan họa đồ ấn ảnh Đại Pháp đến điện đình in chân dung của vua, gửi về nước Pháp, để tỏ tình giao hiếu với nhau. Viện thần nói: Quốc tục phương tây, lấy việc ấy làm trọng xin nên y theo. Mới chọn ngày quang tạnh, vua mặc mũ, áo đại triều, ngồi ở điện Văn minh cho quan Pháp chụp ảnh. Rồi chuẩn cho in thành hai tấm ảnh, 1 tấm để lại dâng lên, 1 tấm gửi về Pháp.” (Theo Đại Nam Thực Lục Chính Biên, bản dịch của Viện Sử học, t.37, Nxb KHXH, HN.1977, tr.98).

 

Chân dung vua Đồng Khánh - ông vua Nguyễn đầu tiên được chụp ảnh vào đầu năm 1886. Ảnh chụp tại điện Văn Minh. Một bản gởi sang Pháp, một bản treo tại Điện Cần Chánh

 

Tấm ảnh nầy chụp vào cuối tháng 12 Ất Dậu nhằm tháng 1/1886. Chụp vào mùa đông xứ Huế, trong điện Văn Minh không đủ ánh sáng, nên tấm ảnh lịch sử của vua Đồng Khánh gởi cho Chính phủ Pháp không rõ lắm.

 

Vì thế về sau vua Đồng Khánh cho chụp lại, nhà vua mặc đại triều nhưng đầu lại quấn khăn chứ không đội mũ. Tấm ảnh thứ hai nầy rõ hơn và được in trên sách báo Tây lúc đó và cả sau nầy.

 

Chân dung vua Đồng Khánh - Ông vua Nguyễn đầu tiên được chụp ảnh vào đầu năm 1886. Ảnh do vua Khải Định giữ

 

Kỹ thuật nhiếp ảnh dưới mắt người đương thời

Về kỹ thuật nhiếp ảnh, có lẽ cụ Phạm Phú Thứ là người Việt Nam đầu tiên đề cập đến trong Như Tây Sứ Trình Nhật Ký như vừa trích dẫn đoạn 1 trên đây (1863). Sáu năm sau (1869), cụ Đặng Huy Trứ sang Trung Quốc mua máy móc về mở hiệu ảnh Cảm Hiếu Đường ở phố Thanh Hà, Hà Nội.

 

Đây là hiệu ảnh đầu tiên ở Việt Nam, được khai trương vào ngày 2/2 Kỷ Tỵ (14/3/1869). Để quảng cáo cho hiệu ảnh Cảm Hiếu Đường, đích thân cụ Đặng viết một bài nói về ý nghĩa của việc chụp ảnh. Trong bài quảng cáo “lịch sử” nầy, cụ Đặng không nói gì đến kỹ thuật chụp ảnh mà chỉ nói về “cách chụp ảnh ở đâu mà ra”.

Theo cụ Đặng thì: “Đầu tiên là từ người nước Anh, chứ không phải là đồng đảng của bọn Pháp, sau truyền vào nước nhà Thanh là nước có bang giao với nước Đại Nam ta” (Theo "Con người và tác phẩm", Nxb TP HCM, 1990, tr.499).

 

Có lẽ cụ Đặng chưa có điều kiện tra cứu lịch sử ra đời của kỹ thuật nhiếp ảnh và ngại đề cập đến nước Pháp - kẻ thù của nước Đại Nam lúc ấy nên cụ đã viết sai với tài liệu lịch sử nhiếp ảnh thế giới.

 

Như đã viết ở trên, kỹ thuật nhiếp ảnh do nhà vật lý Pháp Nicéphore Níepce (1765-1833) quê ở Châlon-sur-Chaône cùng với người em là Claude phát minh vào năm 1829 và tiếp sau đó được nghệ sĩ Jacques Daguerre (1787-1851) hoàn thiện.

 

Những người này đều là người Pháp và phát minh kỹ thuật nhiếp ảnh trên đất Pháp. Về sau có một người Anh tên là William Henry Fox Talbot (1800-1877), trẻ hơn nhưng hoạt động hoàn chĩnh kỹ thuật nhiếp ảnh đồng thời với Jacques Daguerre.

 

Có lẽ vào năm 1869 kỹ thuật nhiếp ảnh du nhập vào Trung Quốc từ Anh Quốc nên cụ Đặng cho đó là một phát minh của người Anh chứ không phải của người Pháp chăng?

 

Chín năm sau ngày Cảm Hiếu Đường khai trương (1869-1878), vua Tự Đức cho ông Trương Văn Sán mở hiệu ảnh tại Huế. Khác với cụ Đặng Huy Trứ, ông Trương Văn Sán được sang Pháp học nghề nhiếp ảnh chính thức, thu thập được căn bản kỹ thuật nhiếp ảnh cho nên khi về nước được bộ Hộ yêu cầu, ông đã trình bày “tiểu phép chụp ảnh” một cách cặn kẽ và được sử nhà Nguyễn ghi lại như sau:

 

"Phép chụp ảnh, phải có nhà riêng, dùng kính che cả 4 mặt cho sáng, mới phân biệt được râu, mày, có giá để đồ chụp ảnh. Bắt đầu cắm ống kính vào hòm máy, để lên trên cái giá, mở máy, bỏ cái nắp đậy ra, cho người ngồi trên cái ghế dựa trước ống kính, lấy cái trụ sắt đỡ đằng sau khăn ở đầu cho khỏi lay động, mới đem giá để máy chụp đưa đi đưa lại, khiến cho bóng người ở trong hòm kính rõ ràng.

Xong rồi liền bỏ khuôn kính vuông ở mặt hòm đi, lấy khuôn kính bôi thuốc đổi đặt vào hòm máy, bỏ miếng ván che đi, khiến cho bóng người chiếu vào trong kính, liền để ván che vào, rồi nhẹ tay rút ra, đem vào chỗ kín, lấy nước thuốc rửa 3 lần, khiến cho bóng người dần hiện ra, đem phơi khô, để vào trong cái khuôn có hình chụp, sau đó lại đem ngay tấm giấy in một mặt ngâm vào chậu nước thuốc, rồi phơi ở chỗ râm, lại đặt lên trên kính ảnh trước để trong khuôn, đem khuôn che áp vào, khiến cho bóng người thấu vào giấy. Lại phơi khô rồi lấy ra, lại dùng nước thuốc rửa qua 3 lần, đợi khô mới xem được, và các thứ máy móc (1 cái chuông ở trong ống kính chụp ảnh, 1 cái hòm chụp ảnh, 2 cái trụ sắt, 1 cái khuôn để chận giấy, 1 cái giá chụp hình).” (Theo Đại Nam Thực Lục Chính Biên, bản dịch của Viện Sử học, t.34, Nxb KHXH, HN.1976, tr.125)

Như đã đề cập trên, năm 1869 Đặng Huy Trứ đã mở hiệu ảnh Cảm Hiếu Đường tại Hà Nội nhưng rất tiếc chưa tìm được đoạn văn nào họ Đặng trình bày về “tiểu phép chụp ảnh” cả.

 

Đoạn trích trong đoạn 3 nầy của Trương Văn Sán, cho đến nay được xem là tư liệu quý nhất mở đầu cho lịch sử phát triển nghề nhiếp ảnh ở nước ta.

 

Nguyễn Đắc Xuân

Ảnh: NĐX sưu tầm